فصلنامه گياهان دارويي بررسي اثر ضدميكروبي 10 عصاره گياهي بر روي هليكوباكتر پيلوري و مقايسه آن با آنتيبيوتيكهاي موثر انتخابي 4 3 2 *1 محمدحسن شيرازي محمدرضا فاضلي محمدمهدي سلطاندلال سعيد اشراقي حسين 6 5 جماليفر الهامالسادات علمالهدي -1-2 -3-4 -5-6 * استاديارگروه پاتوبيولوژي دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي تهران استاديارگروه بيوتكنولوژي دانشكده داروسازي دانشگاه علوم پزشكي تهران دانشيار گروه پاتوبيولوژي دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي تهران استاديار گروه پاتوبيولوژي دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي تهران كارشناس ارشد ميكروبشناسي دانشكده داروسازي دانشگاه علوم پزشكي تهران كارشناس ارشد ميكروبشناسي دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكي تهران آدرس مكاتبه: تهران دانشگاه علوم پزشكي تهران دانشكده بهداشت گروه پاتوبيولوژي بخش باكتريشناسي تلفن: -9 6112406 (021) داخلي 2051 نمابر: (021) 6462267 چكيده هليكوباكترپيلوري باسيلي است گرم منفي خميده يا مارپيچي شكل كه در قسمت Anthrum معده قرار گرفته و باعث گاستريت زخم معده زخم اثنيعشر و سرطان معده ميگردد. در اين تحقيق آزمونهاي كشت اوره آز و رنگآميزي براي تشخيص عفونت هليكوباكترپيلوري بر روي 150 نمونه بيوپسي معده انجام شد كه از نمونههاي فوق تعداد 91 نمونه (60 درصد) از نظر آلودگي با هليكوباكترپيلوري مثبت بودند. حساسيت سويههاي جدا شده نسبت به آنتيبيوتيكهاي جنتامايسين سيپروفلوكساسين تتراسايكلين اريترومايسين مترونيدازول و آموكسيسيلين به روش Disc diffusion تعيين گرديد. سپس اثرات مهاري عصارههاي گياهي شيرينبيان L.) (Glycyrrhiza glabra مريمگلي L.) (Saliva officinalis مورد L.) (Myrtus communis بومادران L.) (Achillea millefolium كاسني L.) (Cichorium intybus نارنج L.) (Citurs bigaradia افسنطين L.) (Artemidia absinthium اسپند L.) (Peganum harmala گلپر Fischer) (Heraclim persicum Desf. ex و شيطانزيتون L.) (Melia ozedarach بر روي هليكوباكتر پيلوري مورد بررسي قرار گرفت. نتايج بهدست آمده در اين تحقيق نشان داد كه عصارههاي گياهي شيرينبيان مريمگلي مورد افسنطين و شيطانزيتون بر رشد هليكوباكترپيلوري اثر مهاري داشته ولي ساير عصارههاي گياهي اثر مهاري قابل توجهي نداشتند. تمامي سويههاي جدا شده به جنتامايسين تتراسايكلين و سيپروفلوكساسين حساس بودند در حاليكه بهترتيب 70 و 72 درصد سويهها به اريترومايسين و آموكسيسيلين حساسيت نشان دادند و تنها 39 درصد سويهها به مترونيدازول حساس بودند. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان ميدهد كه برخي از گياهان سنتي ايران ميتوانند به عنوان درمان جايگزين عفونتهاي حاصل از هليكوباكترپيلوري بهكار روند. گلواژگان: هليكوباكتر پيلوري عصارههاي گياهي اثرات ضدميكروبي 53
بررسي اثر ضدميكروبي... مقدمه استفاده از گياهان دارويي براي درمان بيماريها قرنها سابقه دارد. امروزه با اينكه بخش عظيمي از داروهاي مصرفي شيميايي هستند اما تخمينزده ميشود كه دستكم يكسوم كليه فرآوردههاي دارويي يا منشا گياهي دارند يا پس از استخراج از گياه تغيير شكل يافتهاند [2]. هليكوباكترپيلوري باسيلي است گرم منفي ميكروآي روفيل درنسج بيوپسي به شكل اسپريل ولي در محيط كشت هم به شكل اسپريل و هم كوكوي يد ميباشد. اين باكتري در بدن انسان باعث گاستريت زخممعده, زخم اثنيعشر و سرطان معده ميگردد.[3,10,11] هليكوباكتر پيلوري شايعترين باكتري است كه جوامع انساني را مبتلا ساخته و گفته ميشود كه بيش از 50 درصد مردم دنيا ميزبان اين باكتري هستند. معده انسان تنها محل اقامت مناسب براي اين ميكروب است و حتي از دوران نوزادي تا سنين كهولت انسان ميتواند ناقل اين باكتري باشد. بسياري از محققين بر اين عقيدهاند كه ميكروب مذكور بهعلت ميكروآي روفيل بودن در زير لايه مخاط اپيتليوم معده پنهان و خود را از آسيب معده دور نگه داشته و در نتيجه باعث ناراحتيهاي گوارشي ميشود [5,10]. تشخيص صحيح با توجه به حساسيت ميكروبي بهخصوص در كشورهاي در حال توسعه اساسيترين راه درمان و كاهش درصد اين بيماري است. با توجه به اينكه داروهاي شيميايي از جمله آنتيبيوتيكها كه جهت پيشگيري و درمان بهكار ميروند داراي عوارض جانبي و اثرات سوء متفاوتي هستند لذا بررسي و تحقيق بر روي داروهاي طبيعي از جمله داروهاي گياهي قابل توجه بوده و تحقيقات زيادي در دنيا صورت گرفته و يا در حال انجام است [12 14]. 13 با توجه به اشارات متعدد منابع گياهان دارويي [1,2] بر اثرات ضدميكروبي گياهان دارويي بومي ايران از جمله شيرينبيان مريمگلي شيطانزيتون كاسني نارنج, افسنطين اسپند گلپر بومادران و مورد و نيز مصرف سنتي اين گياهان براي رفع ناراحتيهاي گوارشي بر آن شديم تا اثرات مستقيم عصاره گياهان مذكور را بر سويههاي كلينيكي هليكوباكترپيلوري بررسي كنيم. مواد و روشها 1- باكتري سويههاي كلينيكي هليكوباكتر پيلوري از نمونههاي بيوپسي شده از بيماران مبتلا به گاستريتهاي مزمن و حاد و يا مشكوك به ناراحتيهاي گوارشي كه به بيمارستان امامخميني تهران مراجعه ميكردند جدا گرديد. براي جداسازي باكتري, نمونههاي بيوپسي را در چند قطره نرمال سالين استريل بهصورت سوسپانسيون در آورده و آن را بر روي محيط كشت اختصاصي Campylobacter Selective agar حاوي آنتيبيوتيك به روشmethod Streak كشت داده و بهمدت 3-5 روز در شرايط ميكروآي روفيليك و دماي 37 o c تا ظاهر شدن كلني باكتري گرمخانه گذاري شدند. پس از ظاهرشدن كلني سويههاي هليكوباكتر با توجه به تستهاي اوره آز- كاتالاز و رنگآميزي گرم شناسايي شدند [8]. 2- بررسي اثر مكمل در تحريك رشد هليكوباكتر پيلوري با افزايش تركيبات مختلفي به محيط كشت اختصاصي هليكوباكتر پيلوري ميزان رشد باكتري در محيط كشت بررسي گرديد. به محيط كشت مقدار 0/2 درصد زغال فعال يا نشاسته همراه با 10 درصد خون گوسفند و 10 درصد سرم اسب اضافه گرديد و 54
شيرازي و همكاران ميزان رشد باكتري با محيط كشت فاقد اين مواد بررسي شد. همچنين به محيط كشت مكملهاي 0/1 درصد عصاره مخمر 0/1 درصد سيستي ين و آنتيبيوتيكهاي تري متوپريم,10mg/l آمفوتريسينB,5mg/l وانكومايسين 10 mg/l اضافه و ميزان رشد باكتري با محيط كشت فاقد مكمل مقايسه گرديد [7]. 3- بررسي حساسيت ميكروبي جهت بررسي حساسيت سويههاي جدا شده به آنتيبيوتيكهاي رايج ابتدا سوسپانسيوني از هر كدام از سويههاي جدا شده هليكوباكتر پيلوري تهيه گرديد. سوسپانسيون تهيه شده به روش سطحي روي محيط كشت اختصاصي هليكوباكتر كشت داده سپس ديسكهاي آنتيبيوتيك مترونيدازول آموكسيسيلين تتراسايكلين اريترومايسين جنتامايسين و سيپروفلوكساسين در فاصلههاي معين mm) 19 از لبه پليت و 24 mm فاصله دو ديسك) روي محيط كشت قرار داده و پليتها بهمدت 72 ساعت جهت بررسي هاله عدم رشد در شرايط ميكروآي روفيليك گرمخانه گذاري شد [13 12 9 4]. 4- تهيه عصارههاي گياهي براي تهيه عصاره گياهان ابتدا گياهان موردنظر جمعآوري و پس از خشككردن آسياب گرديدند تا بهصورت پودر درآيند. 100 گرم از پودر هر گياه در كمي متانول خيسانده و داخل كيسه پارچهاي مخصوص ريخته و داخل سوكسله قرار داده شد. به بالون متصل به سوكسله 200 ml متانول خالص افزوده و به بالن حرارت داده شد (از چند عدد سنگ جوش براي جلوگيري از سر رفتن احتمالي استفاده شد). اين عمل تا زمان بيرنگ شدن حلال خروجي ادامه يافت. سپس عصارهها را صاف كرده و با دستگاه تقطير در خلا دوار تا حدامكان تغليظ شدند و جهت بررسي اثرات ضدميكروبي نگهداري شدند.[6] 5- تهيه ديسك از عصارههاي گياهي غلظتهاي مختلف گياهي (2/5 10 5 درصد) توسط حلال مناسب بلانك به مدت (متانول) تهيه و ديسكهاي 1 ساعت در عصارهها قرار داده تا عصاره گياهي جذب ديسك بلانك شود سپس ديسكها در محيط استريل خشك و جهت بررسي اثر ضدميكروبي در داخل و يالهاي استريل نگهداري شدند [6]. -6 بررسي اثرات ضد هليكوباكترپيلوري عصارههاي گياهي اثرات ضدميكروبي عصارهها نيز به روش ديسك ديفيوژن بررسي و نتايج پس از مشاهدة هاله عدم رشد ثبت گرديدند [6]. نتايج پس از تست اوره آز كشت و رنگآميزي از 150 نمونه بيوپسي معده بيماران (64 نفر مرد 86 نفر زن) 91 نمونه به لحاظ آلودگي به هليكوباكتر پيلوري مثبت شناخته شدند. نتايج حاصله از اين مطالعه نشان داد كه حساسيت اين سه روش در تشخيص عفونت هليكوباكتر پيلوري تقريبا يكسان بود يعني تقريبا در تمامي موارد واكنش اوره آز مثبت با مشاهده باكتري در گسترش لام و كشت ارگانيسم همراه بود. سويههاي جدا شده بر روي محيط پايه كلمبيا آگار رشد بهتري داشتند بنابراين جهت بررسي حساسيت سويهها به آنتيبيوتيكها از محيط با پايه كلمبيا آگار بهجاي محيط مولر هينتون آگار استفاده شد. البته در روي محيط Blood agar هم نتايج كشت نسبتا خوب بود ولي اشكال كار اين بود كه آلودگي 55
بررسي اثر ضدميكروبي... جدول شماره 1- حساسيت سويههاي هليكوباكتر پيلوري نسبت به آنتيبيوتيكهاي انتخابي با استفاده از روش ديسك ديفيوژن آنتيبيوتيكها مترونيدازول آموكسي سيلين اريترومايسن جنتامايسين سيپروفلوكساسين تتراسايكلين درصد حساسيت %39 %72 %70 %100 %100 %100 درصد مقاومت %61 %18 %30 در محيط با ارگانيسمهاي ديگر بهخصوص قارچها بهعلت فقدان وجود آنتيبيوتيكها بالا بود. به محيط كشت 0/2 درصد ذغال فعال يا نشاسته 0/1 درصد عصاره مخمر, 0/1 درصد سيستي ين 10 درصد خون گوسفند استريل و 10 درصد سرم اسب استريل بهعنوان مكمل اضافه شد. علاوه بر مكملهاي فوق جهت حذف آلودگي ساير باكتريها به محيطهاي كشت 5 mg/l آمفوتريسين 10mg/L B تريمتوپريم 10mg/L وانكومايسين و 2500 Iu/L پليميكسين B افزوده شد. اثر پليميكسين B در حذف آلودگي پسودوموناس آي روژينوزا كه بيشترين سويه آلودهكننده محيط كشت هليكوباكتر پيلوري است بسيار موثر بود. افزودن نشاسته يا ذغال فعال به محيطهاي كشت حاوي خون گوسفند و سرم اسب در فقدان حضور ساير مكملها در رشد باكتري موثر نبود اما با افزودن دو مكمل ديگر يعني سيستي ين و عصاره مخمر به محيطهاي فوق افزايش تعداد و درشتتر شدن كلنيهاي باكتري در پليت مشاهده گرديد بهطوريكه در محيط كلمبيا آگار حاوي مكملها و 10 درصد سرم اسب 93 درصد رشد مشاهده شد ولي در همين محيط با يك مكمل تنها 59 درصد رشد مشاهده شد. بنابراين با توجه به نتايج ذكر شده محيط كلمبيا آگار بهعلاوه 0/2 درصد نشاسته يا ذغال فعال 0/1 درصد سيستي ين 0/1 درصد عصاره مخمر و 10 درصد سرم اسب همراه با آنتيبيوتيكها بهعنوان بهترين محيط جهت كشت اوليه سوسپانسيون بافت در نظر گرفته شد. حساسيت ميكروبي هليكوباكترپيلوري و قطر هاله مهار رشد با 6 آنتيبيوتيك مترونيدازول آموكسيسيلين تتراسايكلين اريترومايسين جنتامايسين و سيپروفلوكساسين بررسي شد. با توجه به قطر دواير ناشي از مناطق هاله عدم رشد و مقايسه آنها با جداول استاندارد NCCLS 100 درصد سويهها به تتراسايكلين جنتامايسين و سيپروفلوكساسين حساس بودند 70 و 72 درصد نمونهها به ترتيب به اريترومايسين و آموكسيسيلين و 39 درصد سويهها به مترونيدازول حساس بودند. حساسيت ميكروبي هليكوباكتر پيلوري بر اساس قطر هاله عدم رشد 10 عصاره گياهي شيرينبيان مريمگلي مورد (مورت) بومادران كاسني نارنج افسنطين اسپند گلپر شيطانزيتون بررسي شد. پس از بررسيهاي انجام شده با توجه به قطر دواير عدم رشد نتايج براي گياه شيرينبيان 13-14 mm 12-13 مورد (مورت) 10-11 mm مريمگلي mm افسنطين 14-15 mm شيطانزيتون يا چريش 13-14 mm گزارش شد كه با اختلافات نهچندان مهمي بر روي باكتري هليكوباكتر پيلوري اثر مهاري 56
شيرازي و همكاران جدول شماره 2- اثرات ضدهليكوباكتر پيلوري عصاره تهيهشده از گياهان مختلف نام گياه افسنطين قسمت مورداستفاده برگ پوست ريزوم و ريشه برگ و سرشاخه هاي گلدار برگ ريشه دانه و برگ ميوه برگ و سرشاخه گلدار پوست خارجي ميوه اثرات ضدميكروبي براساس قطر هاله عدم رشد (mm) 14-15 13-14 13-14 12-13 10-11 8-9 8-9 8-9 شيطان زيتون شيرين بيان مريم گلي مورد كاسني اسپند گلپر بومادران نارنج پيلوري نشان داد كه حساسيت اين سه روش يكسان است ولي بسياري از محققين رنگآميزي گرم را بهعلت آساني كار قيمت مناسب زمان كم آزمايش براي تشخيص هليكو باكتر پيلوري توصيه ميكنند. و تقريبا در 90 درصد موارد جواب قابل اطمينان بهدست ميدهد ولي عيب اين روش نتايج منفي كاذب در اثر برداشت بيوپسي از مناطق غير تجمعي colonization) (Non باكتري ميباشد زيرا همانطور كه ميدانيم اين باكتري تمايل به كلونيزه شدن در مناطق خاصي از معده و بهخصوص قسمت آنتروم (Antrum) دارد. روش استاندارد تشخيص هليكوباكترپيلوري داشتند و اين تنوع در مورد گياه كاسني 8 9- mm گلپر 8-9 mm و اسپند 8-9 mm بهدست آمد ولي در مورد گياهان بومادران و نارنج در هيچ مورد حساسيتي مشاهده نشد و هليكوباكتري پيلوري نسبت به آنها مقاوم شناخته شد. بررسي نتايج 10 گياه شيرينبيان مريمگلي مورد و افسنطين و شيطان زيتون كاسني گلپر اسپند بومادران و نارنج نشان داد كه از اين ميان گياه شيرينبيان بيشترين تاثير (بيشترين درصد سوشهاي حساس) و نارنج كمترين تاثير را بر روي هليكوباكتر پيلوري داشت. در تمام مراحل بررسي اثرات ضد هليكو باكتر پيلوري عصارههاي گياهي از ديسك آموكسي سيلين (30µg) بهعنوان شاهد مثبت و از ديسك حاوي متانول خالص بهعنوان شاهد منفي استفاده شد. بحث نتايج حاصل از تحقيق ارتباط كشت اورهآز رنگآميزي گرم در تشخيص عفونت هليكو باكتر كشت Culture است. در اين بررسي در 93 درصد موارد نتايج قابل اطمينان از كشت بهدست آمده است. در كشت كلنيهاي هليكوباكتر پيلوري با ظاهر شفاف كوچك خاكستري و β هموليتيك ضعيف منحصر بفرد ميباشند. عيب اين روش زمان طولاني آزمايش و هزينه فراوان آن است در بسياري از موارد بهعلت آلوده شدن محيط كشت با ساير باكتريها حساسيت اين روش كم ميباشد. 57
بررسي اثر ضدميكروبي... نتايج حاصل از اين تحقيق نشان داد كه رشد هليكوباكتر پيلوري در محيط پايه بهتنهايي بهخوبي صورت نميگيرد. نتايج تحريك رشد با افزودن سرم و خون بهتنهايي و يا مخلوط با نشاسته و عصاره مخمر و سيستي ين به محيط كشت پايه بسيار مناسب ميباشد. گروهي از محققين نقش سرم و عصاره مخمر و خون را در تغذيه هليكوباكتر پيلوري موثر ميدانند زيرا اين باكتري احتياجات غذايي پيچيدهاي دارد و عدهاي ديگر نقش ذغال فعال يا نشاسته و خون را در جذب و يا غيرفعالكردن سموم مضر در رشد هليكوباكتر پيلوري ميدانند. يكي ديگر از مكملهاي رشدي كه به محيط پايه افزوده ميشود پودر اسيدآمينه cystein) -L) ال سيستي ين ميباشد كه بهعنوان يك احياكننده قوي در رشد هليكوباكتر پيلوري موثر بوده و اثر تحريككنندگي بر رشد آن دارد. در روشهاي تعيين حساسيت ميكروبي براي حصول نتيجه مناسب بايد مانند ميزان تلقيح ph محيط كشت حرارت و... را رعايت كرد. با توجه به نتايج آزمايشها مشخص شده كه در خارج از بدن هليكوباكتر پيلوري به انواع مختلفي از عوامل ضدميكروبي از جمله پنيسيلينها ماكروليدها نيتروايميدازولها و كينولونها و برخي از سفالوسپورينها حساس است. اين عوامل ضدميكروبي كه در خارج از بدن عالي بهنظر ميرسند بهعلت عدم فعاليت دارو ph اسيدي معده مقاومت سريع و ناتواني براي رسيدن به همه ارگانيسمها در جايگاه خاص درون بدن عدمانتشار مناسب دارو كارآيي لازم را ندارند. در حال حاضر استاندارد طلايي درمان عفونت هليكوباكتر پيلوري درمان سه گانه شامل تجويز نمك بيسموت مترونيدازولو يك آنتيبيوتيك كه اغلب آموكسيسيلين است ميباشد. مترونيدازول بهعنوان اساسيترين عامل درمان بهشمار ميرود ولي در صورت مقاومت به اين دارو درمان ناموفق و ميزان نابودي كمتر از 30 درصد ميباشد در حاليكه در صورت حساس بودن بيش از 80 درصد است اما بهعلت عوارض گوارشي همچون تهوع استفراغ احساس طعم نامطلوب مغزي رژيم دارويي بهطور كامل در بيماران اجرا نميشود و اكثرا درمان را در نيمه راه رها ميكنند و فاقد تاثير بخشي لازم ميباشد. بررسيهاي انجام شده نشان ميدهد كه هليكوباكتر پيلوري به بتالاكتامها حساس ميباشد. از اين گروه آمپيسيلين و آموكسيسيلين از گروه آمينوپني سيلينها براي مصرف خوراكي مناسب است اتصال به پروتي ين در آموكسيسيلين و آمپيسيلين 20 درصد است. سرعت جذب اين دو دارو عموما يكسان است ولي آموكسيسيلين عموما 2-2/5 برابر آمپيسيلين سريعتر جذب ميشود و بهعلت جذب گوارشي كاملتر و وقوع كمتر اسهال به آمپيسيلين ترجيح داده ميشود. هليكوباكتر پيلوري به تتراسايكلين هم حساس است ولي به تنهايي براي درمان مصرف نميشود و در درمان تركيبي Combination Therapy با تركيبات بيسموت و مترونيدازول بهمدت دو هفته نتايج بسيار خوبي داشته است. جذب خوراكي تتراسايكلين (60-80 درصد) هرچند به اندازه كافي صورت ميگيرد ولي كامل نيست. غذا و يونهاي فلزي دوظرفيتي مانند Mg, Fe, Ca و افزايش ph معده جذب اين تركيبات را كاهش ميدهد و يونهاي فلزي با اين تركيبات ايجاد كلاتهايي كرده كه غيرقابل جذب ميباشند. حجم توزيع اين تركيبات نسبتا بيشتر از آب بدن است عارضه گوارشي (تهوع 58
شيرازي و همكاران اسهال استفراغ) در بيش از 5 درصد بيماران اتفاق ميافتد. با توجه به نتايج تعيين حساسيت ميكروبي هليكوباكتر پيلوري به اريترومايسين از دسته ماكروليدها نيز حساس ميباشد ولي در درون بدن بهعلت ناپايداري در شرايط اسيدي معده در درمان ناموفق هستند و بايد در درمان تركيبي Combination Therapy مورد استفاده قرار گيرند. بدين منظور اريترومايسين پايه و استي ارات بهصورت قرصهاي پوششدار تهيه ميشوند تا در اسيدمعده غيرفعال نشوند. ماكروليدهاي جديد مانند كلاريترومايسين پايداري بيشتري در شرايط اسيدي معده دارند و تاثيرات درماني بهتري در اين زمينه ارايه ميدهند. در اثر مصرف تركيب امپرازول كلاريترومايسين با آموكسي سيلين يا مترونيدازول درصد ريشهكني باكتري به بيش از 90 درصد ميرسد. سيپروفلوكساسين از دسته فلوي وروكينولونها نيز در خارج از بدن فعاليت ضدميكروبي بالا دارند ولي بهعلت فعاليت كم در ph اسيدي معده و ايجاد مقاومت سريع نسبت به دارو حتي در تركيب درماني با بيسموت مصرف آنها توصيه نميشود. هليكوباكترپيلوري نسبت به آمينوگليكوزيدها نيز حساس ميباشد ولي اين داروها داراي كاتيونهاي شديدا قطبي ميباشند كه جذب خوراكي آنها از لوله گوارش اندك (كمتر از 1 درصد) است. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان داد كه 5 گياه شيرينبيان مريمگلي افسنطين شيطانزيتون و مورد (مورت) اثرات ضدهليكوباكتر پليوري دارند. بنابراين با توجه به اثرات ضدميكروبي مصرف زياد اين گياهان در طب سنتي براي درمان عفونتهاي گوارشي و با توجه به عوارض جانبي مصرف آنتيبيوتيكها ميتوان به اين دسته از گياهان به عنوان جايگزين آنتيبيوتيكها در درمان عفونتهاي گوارشي ناشي از هليكوباكترپيلوري توجه بيشتري كرد. منابع.1.2.3.4.5 زرگري علي گياهان دارويي. چاپ هفتم. انتشارات دانشگاه تهران. 1371 جلد اول تا پنجم. آيينهچي يعقوب مفردات پزشكي و گياهان دارويي ايران. انتشارات دانشگاه تهران. 1358. عليپور محمدحسين. رابطه هليكوباكترپيلوري با زخم معده و سرطان. مجله علمي اميد. تهران. 1376. ملكجعفريان معصومه. كشت و بررسي حساسيت ميكروبي هليكوباكتر پيلوري به دو روش انتشار ديسك و رقت در آگار.MIC دانشگاه آزاد اسلامي واحد قم. پايان نامه كارشناسي ارشد 1378. شيرازي محمدحسن. بررسي ناراحتيهاي گاسترواينتستينال در ارتباط با هليكوباكتر پيلوري در مراجعين به بيمارستانهاي تهران طي سالهاي 68-69 دانشكده بهداشت. دانشگاه علوم پزشكي تهران. پاياننامه دكتري ميكروبشناسي. 1369-70. 6. فخري سوسن. بررسي اثرات ضدباكتريايي عصارههاي گياهي ريشه شيرينبيان ختمي پنيرك و چند گياه ديگر نسبت به نوكارديا. دانشكده داروسازي دانشگاه آزاد اسلامي. پاياننامه دكتري. 1373. 7. حقشناس محمدرضا. بررسي و شيوع هليكوباكترپيلوري در ضايعات گاسترواينتستينال و مقايسه محيطهاي كشت و تست حساسيت دارويي در مراجعين به بيمارستانهاي تهران طي سال 72-59
بررسي اثر ضدميكروبي... دانشكدهبهداشت دانشگاه علوم پزشكي تهران. پاياننامه كارشناسي ارشد. 1373. 8. Dore MP. Osato MS, Kwon DH, Graham DY, el-zaatari FA. Demonstration of unexpected Antibiotic Resistance of genotypically identical Helicobacter pylori isolates. Clin Infect Dis. 1998; 27: 84-9. 9. Erah.PO, Goddard AF, Barret DA, Shaw PN, Spiller RC. The stability of Amoxycillin, clarithromycin and metronidazole in gastric juice: relevance to the treatment of Helicobacter pylori infection, J. Antimicrob. Chemother. 1997; 39: 5-12. 10. Rathbone BJ, Heatley RV. Campylobacter pylori and Gastroduodenal disease, Black well Scientific Publication. 1990. 11. Scientific CD (Compact Disk for personal computers), Helicobacter pylori disease, 1998. 12. Vasquez A, Valdez Y, Gilman RH,.71 McDonald JJ, Westblom TU, Berg D, Mayta H, Gutierrez V. Metronidazole and clarithromycin resistance in Helicobacter pylori determined by measuring MICs of antimicrobial agents in color indicator egg yolk agar in a miniwell format, J. Clin. Microbiol. May 1996; 34: 1232-4. 13. Weel JF, van der Hulst RW, Gerrits.Y, Tytgat GN, van der Ende A, Dankert J. Heterogeneity in Susceptibility to Metronidazole among Helicobacter pylori Isolates from patients with Gastritis or peptic ulcer Disease, J. Clin. Microbiol. 1996; 34:2158-62. 14. Irie Y, Tateda K, Matsumoto T, Miyazaki S, Yamaguchi. K. Antibiotic MICs and short timekilling against Helicobacter pylori: therapeutic potential of kanamycin. J. Antimicrob. Chemother. 1997; 40:235-40. هفتم تابستان 1382 شماره 62 60